بازارهای مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه چیست و آشنایی با انواع آن

موضوع ریسک در فرآیند بازارهای مالی به عنوان یک عامل مهم و یک دغدغه برای سرمایه‌گذاران و فعالان بازارهای اقتصادی به شمار می‌رود. در این راستا در بازارهای مختلف بنا به ماهیت آن بازار، ابزارها و روش‌های متعددی به منظور کنترل و کاهش میزان ریسک در پروسه‌های مالی وجود دارد و سرمایه‌گذاران با استفاده از ابزار مشتقه تا حدودی این عامل را مدیریت می‌کنند.

یکی از همین ابزارها در این زمینه ابزار مالی مشتقه است. این بازارهای مشتقه چیست؟ ابزارها توانایی کنترل میزان ریسک موجود در بازار و رشد معاملات و خرید و فروش‌ها را در بازارهای سرمایه‌گذاری دارند. در این مقاله قصد داریم به موضوع اوراق مشتقه بپردازیم. با ما همراه باشید.

انواع ابزار مشتقه و مفهوم آن

اوراق مشتقه در اصل به اوراق بهادار قیمتی گفته می‌شود که بر مبنای دارایی پایه خود تقسیم‌بندی و شناخته می‌شوند. حال این دارایی‌ها در انواع مختلف جای می‌گیرند و به اصطلاح هم می‌توانند از نوع فیزیکی و کالا و هم از نوع اوراق بهاداری چون سهام شرکت‌های بورسی باشند. به زبان ساده اوراق مشتقه یک نوع قرارداد دو طرفه بین معامله‌گران است که در اصل بر روی یک دارایی پایه منعقد می‌شود.

همان‌طور که در بخش ابتدایی اشاره کردیم ابزارهای متنوعی برای کنترل و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری وجود دارد که اوراق مشتقه هم یکی از این ابزارهای معروف در بازار سرمایه است. برخی از افراد و تحلیل‌گران که در بازار به پیش‌بینی روند معاملات و قیمت محصولات خاص می‌پردازند و نوسانات بازار را پیش‌بینی می‌کنند با استفاده از ابزار مشتقه می‌توانند میزان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاری خود را تا حد معقولی کنترل کنند.

یکی دیگر از اهداف اوراق مشتقه در بازار، متنوع‌سازی دارایی‌های سرمایه‌گذاران است. زمانی که سرمایه‌گذاران از ابزار مشتقه به منظور کاهش ریسک پروسه سرمایه‌گذاری خود استفاده می‌کنند به نوعی این اوراق را در دارایی‌های خود ترکیب می‌کنند که در نهایت این عمل منجر به کاهش ریسک پرتفوی یا همان سبد سهام آن‌ها خواهد شد.

بررسی تاریخچه اوراق مشتقه

در ایام دور این قرارداد حالت فیزیکی نداشت و به نوعی مانند یک عهد و پیمان بین خریدار و فروشنده بود که با وجود این عهد، خریدار و فروشنده با خیال راحت درگیر معاملات خود می‌شدند. این پروسه در تمام نقاط جهان وجود داشت و به نوعی به عنوان یک توافق میان طرفین عمل ‌می‌کرد تا یک محصولی در آینده از جانب فروشنده به خریدار تحویل داده شود.

اولین بازاری که به صورت رسمی از این رویکرد استفاده قانونی کرد بازار حق تقدم شیکاگو در سال 1973 بود. در این بازار این ابزارها به منظور کنترل ریسک و اطمینان خاطر طرفین معامله به کارگرفته می‌شد که رفته رفته در تمامی بازارهای مالی از این ابزار استفاده شد.

اوراق مشتقه در ایران برای اولین بار در سال 1387 همزمان با شروع بورس کالا، مورد استفاده قرار گرفت و معاملات مرسوم در این بازار با استفاده از ابزار مشتقه انجام ‌شد تا ریسک موجود در این فرآیند تا حدودی مدیریت شود. با گذشت سالیان ابزارهای تکمیلی دیگری در این بازار وارد شدند و در کنار اوراق مشتقه استفاده شدند.

چند نوع اوراق مشتقه وجود دارد؟

ابزارهای مشتقه از انواع مختلفی در بازارهای مالی تشکیل شده است که بنا به نوع دارایی از نوع خاص ابزار مشتقه استفاده می‌شود. به صورت کلی باید گفت که ما چهار نوع ابزار مالی مشتقه داریم که در این بخش به صورت دقیق به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.

قراردادهای آتی

این قراردادها یکی از انواع قراردادهای معروف در تمامی بازارهای مالی دنیاست. ماهیت این قراردادها به این شکل است که شخص فروشنده بر اساس یک سری ضوابط مشخص، متعهد می‌شود که در یک زمان و تاریخ مشخص کالا یا محصولی را با قیمت تعیین‌شده و مشخص به شخص خریدار تحویل دهد. به زبان ساده قراردادهای آتی به عنوان یک تعهد و توافق مابین طرفین معامله در بازار آتی است که در آینده محصولی از جانب فروشنده به خریدار تحویل داده شود. در حال حاضر از قراردادهای آتی در بازار کالای ایران استفاده می‌شود قراردادهای نظیر: اتی زعفران، پسته و زیره سبز.

قراردادهای اختیار معامله

یکی دیگر از اوراق مشتقه، قراردادهای اختیار معامله است. قرارداد اختیار معامله به قراردادی گفته می‌شود که با استفاده از آن، یک طرف اختیار خرید یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریده و آن طرف این اختیار را به او می‌فروشد. در اصل این قرارداد به دو نوع قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش تقسیم‌ می‌شود.

اختیار خرید، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا دارایی مشخصی با کیفیت مشخص را با قیمت تعیین‌شده در زمان مشخص در صورت تمایل از فروشنده اختیار، خریداری کند. فروشنده اختیار خرید نیز تا زمانی که خریدار اختیار حق خود را اجرا نکند، تعهدی ندارد. اختیار فروش، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا کالای مشخص با مشخصات تعیین‌شده و قیمت مشخص را در زمان مشخص در صورت تمایل به فروشنده اختیار بفروشد. در مقابل فروشنده اختیار فروش تا زمانی که خریدار حق خود را اجرا نکند هیچ تعهدی ندارد.

پیمان‌های آتی

پیمان آتی به قراردادی گفته می‌شود که طرفین معامله با هم توافق می‌کنند یک کالایی را با مشخصات تعیین‌شده و با قیمت مشخص در زمان تعیین‌شده معامله کنند. به صورت کلی پیمان‌های آتی خارج از بازار رسمی و بازار بورس انجام می‌شوند؛ اما قراردادهای آتی در داخل بازار بورس انجام می‌شوند. دقت داشته باشید که برای پیمان‌های آتی چهارچوب‌های قانونی مشخصی وجود ندارد اما قراردادهای آتی در بازار بورس کاملا قانونمند و دارای چهارچوب هستند.

قراردادهای معاوضه

نوع چهارم از اوراق مشتقه، قراردادهای معاوضه است که در اصطلاح به قرارداهایی گفته می‌شود که در روال آن طرفین معامله تصمیم می‌گیرند طی یک توافق و تعهد دو دارایی یا سود حاصل از این دو دارایی را با کیفیت تعیین‌شده و میزان مشخص‌شده برای مدت زمان معلوم بین خود معاوضه کنند. بعد از این که سررسید قرارداد نزدیک شد، طرفین معامله دارایی‌ها را به صاحبان خود برمی‌گردانند. این قرارداد هم عمدتا به صورت غیر رسمی و خارج از بازار بورس شکل می‌گیرد. به منظور جمع‌بندی در این بخش باید در نظر داشته باشید که از تمامی ابزارهای مشتقه که معرفی کردیم، تنها قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله در بازارهای مالی ایران استفاده می‌شود.

سخن آخر

همان‌طور که در این مقاله اشاره کردیم سرمایه‌گذاران و فعالین بازارهای مالی و اقتصادی در تمام دنیا به دنبال ابزارهای متنوعی به منظور کنترل و کاهش میزان ریسک در فعالیت‌های مالی هستند. در این راستا ابزارهای متنوعی بنا به ماهیت دارایی موجود در بازارهای مالی قابل استفاده هستند که در این میان ما به ابزار معروفی به نام ابزار مالی مشتقه اشاره کردیم. اوراق مشتقه به صورت کلی به چهار نوع قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای معاوضه و پیمان‌های آتی تقسیم بندی می‌شوند. از این تنوع فقط دو مورد قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله در بازارهای مالی ایران استفاده می‌شود. اولین نشانه حضور اوراق مشتقه در بازارهای مالی ایران، به پیدایش بازار کالا در سال 1387 برمی‌گردد. با استفاده از ابزار مشتقه میزان ریسک موجود در فرایند معاملات کالا قابل کنترل و مدیریت است.

بازار مشتقه بورس کالا چیست؟

بازار بورس کالای ایران به چهار بازار فرعی، فیزیکی، مشتقه و مالی تقسیم‌بندی می‌شود. بازار مشتقه یکی از بازارهای نسبتاً جدید بورس کالا است که باتوجه‌به نیاز بازار به آن با ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله تشکیل شده است. این بازار همانند بازارهای دیگر شرایط و ضوابط خاص خود را دارد. به‌طورکلی اگر بخواهیم تعریفی برای بازار مشتقه ارائه دهیم: بازار مشتقه بازاری است که اوراق مشتقه نظیر قراردادهای آتی و اختیار معامله خرید/فروش در آن معامله می‌شود. این بازار بنا به اوراقی که در آن معامله می‌گردد به دو بخش بازار اختیار معامله و بازار آتی تقسیم‌بندی می‌شود.

ابزار مشتقه چیست؟

ابزارهای مشتقه، ابزار های مالی هستند که از یک دارایی پایه به وجود آمده‌اند. به نوعی ارزش ابزارهای مشتقه نه به طور مستقیم بلکه به‌وسیله ارزش یک دارایی دیگر سنجیده می‌شود. این دارایی می‌تواند از نوع دارایی های مالی (ابزار های مالی، نرخ بهره، سهام و …) و یا دارایی های کالایی (محصولات پتروشیمی، طلا ، زعفران و …) باشد. در ادامه به بررسی این ابزارها و بازار معاملاتی آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها خواهیم پرداخت.

بازار مشتقه بورس کالا برای چه معاملاتی مطلوب است؟

هدف اصلی بازار های مالی را می‌توان انجام معاملات جهت تأمین نقدینگی، تسهیل سرمایه گذاری و هدایت منابع مالی به جایی که بیشترین منافع را داشته باشد عنوان کرد اما بسیار اتفاق می‌افتد که برای آماده سازی محصول یا خدمات نیاز به زمان بیشتری است. برای مثال تولیدی را در نظر بگیرید که بهره‌برداری از خدماتش یا تولید آن نیاز به صرف چند ماه دیگر دارد. اما جهت پیش برد این اهداف نیز باید نقدینگی خود را تأمین کند. بنابراین در چنین شرایطی یک سرمایه گذار می‌تواند هزینه های کارخانه دار یا تولید کننده را تقبل کرده و تولید کننده نیز تضمین می‌کند که محصول را در تاریخ مقرر به وی بدهد. به این ترتیب ریسک کمبود یا عدم وجود نقدینگی کارخانه دار یا تولید کننده نیز کاهش می‌یابد.

ویژگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مزایای قراردادها در بازار مشتقه بورس کالا

از ویژگی‌های اصلی قرارداد های مشتقه می‌توان به پوشش مناسب ریسک ناشی از افزایش یا کاهش قیمت‌ها و کمبود منابع مالی اشاره کرد به نحوی که اگر خریدار نگران افزایش احتمالی قیمت ها در آینده است اقدام به خرید قراردادهای مشتقه کرده تا در تاریخ خاصی کالایش را دریافت کند. البته در ادامه به طور بازارهای مشتقه چیست؟ دقیق به ارائه توضیحاتی در خصوص انواع این قراردادها خواهیم پرداخت. همچنین از دیگر ویژگی های قرارداد های مشتقه می‌توان به امکان خرید و فروش استقراضی دارایی یا کالاها اشاره نمود. همچنین یک واسط به نام اتاق پایاپای بورس نیز جهت تسهیل انجام معاملات دوطرفه تشکیل شده است که تضمین انجام معاملات را به طرفین می‌دهد و بر این بازار نظارت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند.

قرارداد اختیار معامله یا آپشن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در بازار مشتقه بورس کالا

در قرارداد اختیار معامله شخص حق خرید/فروش دارایی یا کالایش را با قیمت مشخصی در آینده خواهد داشت. به‌نوعی خریدار با پرداخت وجه به فروشنده، اختیار خرید و فروش کالای فروشنده را از آن خود می‌کند. همان‌طور که گفتیم قراردادهای اختیار معامله می‌تواند اختیار خرید و یا اختیار فروش را شامل شود. در قرارداد اختیار خرید شخص خریدار می‌تواند کالا یا دارایی مشخص شده را در زمان و با قیمت معلوم خریداری کند. شخص خریدار به‌دلخواه می‌تواند خرید را انجام ندهد و پولی بابت آن نپردازد. اما در صورتی که مایل به انجام معامله باشد. فروشنده ملزم به همکاری و اجرای تعهداتش است.

قراردادهای آتی و پیمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آتی در بازار مشتقه بورس کالا

به زبان ساده قرارداد آتی یک ضمانت برای معامله‌ای در آینده است. بر اساس قرارداد های آتی خریدار ضامن می‌شود که کالایی را در آینده با زمان و قیمت مشخص شده خریداری کند. لازم به ذکر است خریدار قرارداد آتی می‌تواند معامله خود را قبل از سررسید نیز بفروشد.

قرارداد های آتی به کاهش ریسک ناشی از افزایش احتمالی قیمت‌ها کمک می‌کند. معامله به این صورت است که طرفین معامله وجه تضمینی را به اتاق پایاپای بورس داده و در زمان مقرر جابه‌جایی وجه انجام خواهد گرفت. اتاق پایاپای یک رکن سوم در این معاملات است. اگر شخصی بخواهد قرارداد آتی خریدی را اخذ کند. ودیعه ای را نزد اتاق پایاپای گذاشته و این واسطه خرید و فروش طرفین معامله خواهد بود. این اتاق پایاپای برای اطمینان انجام تعهدات طرفین در نظر گرفته شده است.

پیمان آتی هم تا حدودی شبیه به قرارداد های آتی است با این تفاوت که پیمان آتی برخلاف قرار داد آتی که در بورس معامله می‌شود، در خارج از بازار بورس است.

قراردادهای سلف در بازار مشتقه بورس کالا

در قرارداد های سلف وجه معامله توسط خریدار پرداخت می‌شود. اما فروشنده تا تاریخ سررسید فرضت دارد که کالا را به خریدار تحویل دهد. این معامله بسیار به نفع طرفین است. خریدار می‌تواند از ریسک ناشی از افزایش قیمت ها در آینده بکاهد و فروشنده نیز می‌تواند با دریافت منابع مالی هزینه، بدهی یا احتیاجات تولید خود را در زمان حال جبران کند. گفتنی است که در بازار بورس ایران قرارداد های سلف موازی نیز انجام می‌پذیرند که در آن خریدار یک معامله سلف آن را به شخص دیگری می‌فروشد.

قراردادهای سوآپ در بازار مشتقه بورس کالا

قرارداد سوآپ یا معاوضه همان‌طور که از نامش پیداست قراردادی است که طبق آن عواید یک ابزار مالی معامله می‌شود. دارایی های پایه بنای اصلی این قراردادها هستند که می‌تواند شامل اوراق قرضه، وام، شاخص سهام و یا سبدهای سهامی باشد. این قراردادها عموماً میان شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها بسته می‌شود که با توافق قبلی می-خواهند عواید جریان های نقدی خود را در یک تاریخ از پیش تعیین شده با یکدیگر جابه‌جا کنند.

شرایط و نحوه دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه بورس کالا

تا اینجا با بازار مشتقه و انواع قراردادها آشنا شدیم اما برای دریافت کد معاملاتی مشتقه به چه مواردی نیاز داریم؟ پیش از آنکه بخواهیم کد معاملاتی بازار مشتقه دریافت کنیم ابتدا باید کد معاملاتی بورسی داشته باشیم که همان کد سهام‌داری است و در فرم های صدور کد بازار مشتقه به آن نیاز داریم پس ابتدا به یک کارگزاری بورسی مراجعه کرده و کد بورسی دریافت می‌کنیم. اگر آن را از پیش در اختیار دارید و یا پس از دریافت آن، می‌توانید اقدام به دریافت کد معاملاتی بازار مشتقه کنید.

پیش از مراجعه به کارگزاری جهت دریافت کد بورسی یا کد معاملاتی بازار مشتقه می‌توانید بررسی کنید که آیا کارگزاری مد نظرتان شرایط و مجوز فعالیت در این بازار را دارد یا نه تا در زمان خود صرفه جویی کرده و به کارگزاری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مراجعه کنید که مجوز فعالیت در هر دوی این بازارها را داشته باشد. همچنین اگر شرایط خاصی مانند حداقل سن ۱۸ سال و حداقل مدرک دیپلم را دارا باشید می‌توانید برای دریافت کد معاملاتی آنلاین نیز اقدام کنید که به سامانه معاملات برخط کارگزاری‌تان دسترسی پیدا کرده و راحت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر در آن به فعالیت بپردازید. ناگفته نماند که عموماً یک آزمون کتبی در کارگزاری از شما گرفته می‌شود تا از صلاحیت حرفه ای شما در رابطه با بازار آتی و ساز و کار آن اطمینان حاصل شود.

تفاوت بازار نقدی و بازار مشتقه بورس کالا

در بازارهای نقدی معاملات در لحظه انجام می‌پذیرد اما در بازار مشتقه معاملات برای زمان مشخصی از آینده می‌باشد. ازآنجایی‌که انجام معاملات بازار مشتقه در زمان آینده است باید دقت بیشتری در معاملات خود به خرج دهیم تا دچار ضرر و زیان نشویم. به طور کلی فعالیت در بازار های مالی نیازمند دانش کافی آن بازار به خصوص است اما بازار مشتقه به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود نیازمند دقت بیشتری است.

کارمزد معاملات قراردادهای اختیار معامله

کارمزد تسویه و تحویل معاملات قرارداد های اختیار معامله

کارمزد معاملات قراردادهای آتی

جمع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ‌بندی پیرامون بازار مشتقه بورس کالا

بازار مشتقه یک بازار نسبتاً جدید در بورس کالا محسوب می‌شود. معاملات این بازار مربوط به زمان مشخص از پیش تعیین شده‌ای در آینده است که به کاهش ریسک خریدار و فروشنده بسیار کمک می‌کند. این بازار، بازار مدرنی است که طرفین معامله با توافق روی یک قیمت خاص، کالا یا خدمات مد نظرشان را معامله می‌کنند و متعهد می‌شوند که این معامله را در تاریخ مشخصی انجام دهند. معاملات مشتقه دوطرفه است و این به آن معناست که می‌توان اوراق مشتقه را قبل از سررسید آن‌ها معامله کرد و این مورد به جذابیت‌های این بازار افزوده است. شما نیز می‌توانید با مراجعه به کارگزاری‌هایی که مجوز فعالیت در این بازار را دارند اقدام به دریافت کد معاملاتی بازار مشتقه کرده و به معامله این اوراق بپردازید.

ابزار مشتقه چیست؟

ابزار مشتقه یک ابزار زیرمجموعه اوراق بهادار است که برای کاهش ریسک طراحی شده‌است. این ابزار اوراقی معاملاتی هستند که می‌توان با آن‌ها با هزینه کمی سرمایه‌گذاری خود را بیمه کرده و سود قطعی و گاها ضرر صفر از آن داشته باشید. البته هر نوع از ابزار مشتقه ریسک را کم نمی‌کند اما می‌تواند میزان سود را چند برابر ‌کند. در این مقاله با ما همراه باشید تا به‌طور کامل با این ابزار آشنا شوید.

فهرست عناوین مقاله:

نسبت سود و ریسک در بازار

در بازار سوددهی، ریسک بالا در صورت موفقیت با سود بالا همراهی دارد و افرادی که دنبال سود بیشتر هستند طبیعتا باید ریسک‌پذیری بیشتری داشته‌ باشند این اصل بازار در همه زمینه‌ها بازارهای مشتقه چیست؟ چه بازار محصولات و چه بازار مالی صدق می‌کند و همان‌طور که با ریسک زیاد راه سود زیاد فراهم‌تر است احتمال ضرر هم بالاتر می‌رود.

قیمت‌گذاری ابزار مشتقه در بازار

در هر بازار ۲ عامل روی قیمت‌گذاری موثر است: ارزش اولیه ماده معامله و میزان عرضه آن و تقاضای آن محصول. مثلا برای ورود بازاری با عرضه اولیه وارد بازار سهام می‌شود ارزش اولیه سهام را بر اساس ارزش اسم شرکت و دارایی و سودآوری آن تعیین می‌کنند و پس از ورود شرکت به بورس عرضه و تقاضا قیمت سهم آن را تعیین می‌کند. اینکه متصور شویم پس از ورود شرکت به بورس تنها عرضه و تقاضا اهمیت دارد صحیح نیست زیرا ارزش ذاتی آن هم بهایی دارد که معامله‌گران حاضرند آن را بپردازند.

چرا به موضوعات فوق پرداختیم؟ برای اینکه به شما بگویم در بازار اوراقی هم وجود دارند که ارزش آن‌ها مثل مثال قبل بر پایه متغییرهایشان نیست، بر پایه قیمت چیزی است که این برگه‌ها به نامش صادر شده‌است برای همین هم به آن‌ها ابزار مشتقه گفته می‌شود (مشتق شده از شئ مورد نظر).

این ابزار توسط متخصصین به هدف کاهش ریسک معاملات ساخته شده ‌است.

پیشنهاد میکنیم مقاله نکات طلایی مدیریت ریسک و سرمایه گذاری را مطالعه کنید.

انواع ابزار مشتقه:

1. . قراردادهای اختیار معامله
2. قرارداد آتی که دارای مقررات و سازمان‌دهی است.
3. قرارداد انتقال (آتی بی مقررات که سازمانی در آن دخالت ندارد )
4. قرارداد معاوضه (سوآپ)

قراردادهای مشتقه:

بورس دارای محل معین فیزیکی است قیمت را در بازار بورس عرضه و تقاضا تعیین می‌کنند. در بورس برخلاف بازار خارج بورس (فرابورس) قراردادها حتما استاندارد می‌شوند و قوانین منظمی دارند، در ضمن این قیمت‌ها برای تمام افرادی که وارد بازار شوند یکسان است. قراردادهای بورسی در انواع ابزار مشقته شامل اختیار معامله و آتی می‌شود. بازارهای غیربورسی مکان فیزیکی ندارند و به‌صورت آنلاین و تلفنی فعالیت می‌کنند. در این مورد، مکالمات تلفنی ضبط شده به عنوان اسناد استفاده می‌شوند.

انواع قرارداد معمول ابزار مشتقه:

1. معاملاتی که در آینده انجام می‌شوند: شامل دو دسته هستند، قراردادهای آتی وقراردادهای آینده.
2. قرارداد اختیار معامله: توافق بین خریدار و فروشنده است طوری که یکی از آن‌ها به ازای مبلغ مشخصی به طرف مقابل اختیار فروش کالای خاصی را به مقدار مشخص، با قیمتی که در آینده مشخص می‌شود می‌دهد.

چند دسته دیگر از ابزارهای مشتقه عبارتند از:

برگرفتگان ارزی، برگرفتگان سرمایه ،برگرفتگان اعتباری، برگرفتگان کالایی، برگرفتگان نرخ بهره

برگرفتگان چیست؟ برگرفتگان یک نوع قرارداد مالی است که ارزش آن از دارایی، نرخ بهره، نرخ ارز یا شاخص‌ها مشتق می‌شود.

قراردادهای آتی ابزار مشتقه

تنها تضمین اجرای این نوع قرارداد بازارهای مشتقه چیست؟ مشتقه اوراق و اعتماد طرفین است، برای همین هم آتی نامگذاری شده‌است. هیچ سازمانی بر قرارداد و شرایطش نظارت ندارد. طی این قرارداد فروشنده توافق می‌کند مقدار مشخصی کالا را با قیمت از پیش تعیین شده در زمان و مکان خاصی به خریدار واگذار کند.

مثالی درباره محصولات می‌تواند این نوع قرارداد را بیشتر توضیح دهد: کشاورزی را تصور کنید که از بذرهای بهتر و گران‌تر استفاده می‌کند و از آن‌ها مراقبت بهتری به ‌عمل می‌آورد و به طبع انتظار دارد آن را با قیمت بیشتر بفروشد اما هنگام به بار آمدن محصول عرضه و تقاضا زیاد می‌شود. محصول او شاید کیفیت بیشتری داشته باشد ولی قربانی قیمت بازار می‌شود و مشتریان از همکارهایش که محصولات ارزان‌تری ارائه دادند خرید می‌کنند. در این میان کارخانه‌ای که از این محصول بعنوان ماده اولیه استفاده می‌کند و به دنبال محصول خوب است با این کشاورز آشنا می‌شود اما عرضه کشاورز کمتر از میزان موردنیاز کارخانه است پس اگر بین این دو قرارداد آتی بسته شود کشاورز می‌تواند زمین خود را گسترش دهد بدون این‌که نگران نفروختن محصولاتش باشد و کارخانه هم مواد اولیه آینده را فراهم نموده‌است. قیمت محصول از پیش تعیین شده است پس چگونه ریسک کاهش‌یافته است؟ اگر قیمت محصول طی این مدت افزایش پیدا کند کارخانه ضرر اندکی می‌بیند و اگر کاهش پیدا کند حداقل کشاورز مطمئن است تمامی محصولاتش فروش می‌رود.

قرارداد انتقال اوراق مشتقه:

قرارداد انتقال شبیه قراردادهای آتی است: دو طرف یک معامله بر سر زمان تحویل مشخص یک محصول با قیمت ثابت توافق می‌کنند. اما تفاوت این قرارداد با قرارداد آتی این است که قرارداد آتی در محیط بورس انجام می‌شود، اما قرارداد انتقال به‌صورت فرا بورس انجام می‌شود. همین اختلاف باعث می‌شود تفاوت‌های دیگری هم به‌وجود بیاید مثل:

• قراردادهای آتی استاندارد هستند و قراردادهای انتقال غیراستاندارد هستند.
• دو طرف معامله‌کننده در قرارداد آتی نیازی به شناخت همدیگر ندارند، زیرا معامله غیرمستقیم و از طریق کارمند بورس انجام می‌شود اما در قرارداد انتقال معامله مستقیم انجام می‌شود پس دو طرف معامله باید همدیگر را بشناسند.
• نرخ و قیمت دارایی در قرارداد آتی کاملاً مشخص است، اما این وضوح در قراردادهای انتقال وجود ندارد.
• نوع دارایی و کیفیت آن در هر دو قرارداد کاملاً مشخص است. ریسک قرارداد انتقال از قرارداد آتی بیشتر است، چرا که طرفین خودشان به تنهایی باید از تضمین مالی طرف مقابل مطمئن شوند و سازمان بورس در میان نیست که آن را تایید کند، این موضوع در اوراق آتی توسط سازمان بورس تأیید می‌شود و امنیت آن به همین خاطر بیشتر است.

قرارداد اختیار معامله اوراق مشتقه

قرارداد اختیار معامله پیچیده‌ترین نوع ابزار مشتقه است. در این ابزار جالب که خریدار و فروشنده توافق می‌کنند تا در آینده معامله‌ای را انجام دهند. در این قرارداد، فرد خریدار باید مبلغ معینی را پرداخت کند تا در زمان از پیش تعیین شده و قیمتی که در قرارداد وضع شده است، حق خرید یا فروش یک محصول خاص را دریافت کند. فرد فروشنده هم در ازای دریافت این مبلغ، حق خرید و فروش دارایی را به شخص خریدار واگذار می‌کند.

در این نوع قرارداد مشتقه، خریدار بازارهای مشتقه چیست؟ می‌تواند از حق خود بگذرد و معامله را انجام ندهد اما در این صورت مبلغ که پرداخت کرده است از دست خواهد داد. این در صورتی است که فروشنده هر وقت که خریدار اراده کند، باید مفاد قرارداد را اجرا کند. این نوع از قراردادها پیچیدگی و ریسک بالایی دارند و معمولاً افرادی که توانایی انجام ریسک بالا دارند، به سراغ این نوع قرارداد می‌روند. اگر شخصی بدون آگاهی کافی چنین قراردادی ببندد، ممکن است خطرات بسیاری برایش بوجود بیاید.

قرارداد معاوضه اوراق مشتقه:

قرارداد معاوضه نوعی قرارداد خارج از بورس از زیرمجموعه اوراق مشتقه است که در بازارهای آزاد بین طرفین یک معامله بسته می‌شود و ماهیت آن هم مثل قرارداد انتقال شباهت زیادی به قراردادهای آتی دارد. امروزه قراردادهای معاوضه در بین معاملات خارج از بورس طرفداران زیادی دارند. قرارداد معاوضه هم مثل قراردادهای آتی در نظر بگیرید با این فرق که در آن به جای فروشنده و خریدار از اصطلاحات نرخ «ثابت» و نرخ «شناور» استفاده می‌شود.

در ابتدای زمان معامله این قرارداد مبلغی بین طرفین رد و بدل نمی‌شود و مقدار سوآپ ابتدای معامله «صفر» است (در قراداد معاوضه ارزی این‌گونه نیست و طرفین مبلغ فرضی ارز را رد و بدل می‌کنند). در این نوع قرارداد زمان‌های پرداختی متنوعی است و یکی نیست زیرا در این قرارداد مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی داریم نه تنها یک جریان. در قرارداد معاوضه برای تسویه دو تاریخ زمانی تعیین می‌کنند که باید در آن پرداخت صورت گیرد. این قراردادها تاریخ اتمام مشخص دارند که در آن پرداخت‌ها به پایان می‌رسد.

قرداد سوآپ (مانند دیگر قردادهای خارج از بورس ابزار مشتقه) با ریسک بالایی همراه است. هر زمان که یکی از طرفین در انجام بندهای قرارداد کوتاهی کند، این ریسک خود را نشان می‌دهد.

اعضا بازار مشتقه

دو گروه از اعضا در بازار مشتقه وجود دارند:

1. افرادی که می‌خواهند ریسک سرمایه‌گذاریشان را کم کنندیا ریسک را در حدی کاهش دهند که ضرر جبران نشدنی نداشته باشد. در بعضی موارد حتی می‌توان ریسک را به سطح صفر رساند.
2. . این دسته افرای هستند که دنبال ریسک بالا بازارهای مشتقه چیست؟ هستند تا به سود کلان برسند و با این ابزار سود بالا با ضرر کمتر بگیرند. این افراد را به اسم سفته‌بازان هم می‌شناسند.

مزایای ابزار مشتقه

گاهی نوسانات قیمت در عرضه و تقاضا آسیب جبران ناشدنی به تولیدکننده وارد می‌کند اما با قرارداد ابزارمشتقه مثل قرارداد آتی می‌توان به فروش ‌رفتن تمام محصولات در عرضه و تقاضای بالا اطمینان کرد. ابزار مشتقه به‌علت ریسک می‌تواند بهترین گزینه برای رفع نیازهای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان باشد.

اوراق بهادار مشتقه مزایای بی‌نظیری دارد که به‌طور کلی بهترین مزایای آن شامل موارد زیر است:

۱. افزایش یافتن معاملات:

استفاده از اوراق مشتقه با کاهش ریسک باعث می‌شود تا معامله‌گران متفاوت بتوانند معاملات بیشتری انجام دهند. گاهی اوقات از طریق پایین بودن قیمت اوراق مشتقه یک دارایی خاص به نسبت قیمت دارایی پایه این اوراق باعث می‌شوند تقاضا برای آن اوراق بیشتر شود و در نتیجه نرخ معاملات کلی بازار نیز با آن افزایش پیدا کند.

۲.کاهش یافتن ریسک معاملات

اصلی‌ترین مزیتی که در وهله نخست اوراق بهادار مشتقه برای آن ساخته شد کاهش ریسک ضرر است. در واقع با بستن قراردادهای مشتقه، هر دو طرف یک معامله (فروشنده و خریدار) با آگاهی و کارشناسی معامله می‌کنند و هر دوی آن‌ها از شوک‌های نوسانات قیمت بازار در امان خواهند بود. طرفین در معاملات مشتقه از فروش محصول و فراهم بودن ماده اطمینان دارند و در این قراردادها به نسبت دیگر اوراق بورس اطمینان خاطر بیشتر و استرس کم‌تر است، همین هم سبب می‌شود تمرکز فروشنده تنها روی تأمین دارایی قرارداد در زمان معین باشد.

۳.نقدینگی بالا و دریافت راحت آن

هرکسی که دارایی‌های مالی می‌خرد، به دنبال راهی است تا نقدینگی سرمایه خود را بالاتر ببرد. وقتی نقدینگی یک بازار بالا است، افراد هر وقت بخواهند توان این را دارند که دارایی خود را به پول نقد تبدیل کنند و آن را از معامله دربیاورند. یک مزیت مهم بازار اوراق مشتقه این است که نقدینگی بالایی دارد. شاید برایتان سوال باشد چرا نقدینگی در این نوع قرارداد بالا است؟ دلیل این است که در این قرارداد نسبت به بازار بورس و دیگر بازارها هزینه مبادلات پایین‌تر است و معامله در آن با سرعت بیشتری انجام می‌گیرد. پس اگر شما هم دنبال نقدینگی بالا هستید این اوراق برای شما بسیار مناسب است.

با این‌که برخی افراد ممکن است از این قرارداد زیان ‌ببینند، نمی‌توان نسبت آماری آن را در کاهش ریسک زیان را نادیده گرفت. و در کل قرارداد ابزار مشتقه در سیستم اقتصادی عملکردی مثبت از خود به جا گذاشته‌است. تا زمانی که کسی از معامله اوراق مشتقه در مقابل ضرر نفر مقابل، سود ببرد معاملات اوراق مشتقه تأثیر خاصی روی سیستم اقتصادی نخواهد داشت.

معایب ابزار مشتقه

ابزار مشتقه، با وجود تمامی مزایایی که نام بردیم، درصورت رعایت نکردن اصول معامله معایبی دارند که ممکن است داد و ستد این اوراق را به خطر بیاندازد. به طور خلاصه معایب شامل:

۱. پیچیدگی بودن معاملات مشتقه:

در طول زمان تنوع و پیچیدگی معاملات مشتقه بیشتر می‌شود؛ به طوری که استفاده از آن‌ به ابزارهای پیشرفته ریاضی نیاز دارد. این پیچیدگی‌ها باعث می‌شود تا افراد کمی بتوانند به طور کافی از کارکرد آن مطلع شوند و همین بی اطلاعی اشخاص ضررهایی وارد می‌کند که شرکت‌ها را برای محاسبه سود و زیان مشتقه خود با مشکل روبرو می‌کند. همین شرایط امکان ورشکستگی بنگاه‌های اقتصادی را افزایش می‌دهد.

۲. افزایش میل به انجام بازی‌های بورس‌

ابزار مشتقه با هدف اصلی کاهش ریسک بوجود آمدند اما در حال حاضر درصد قابل توجهی از این معاملات با انگیزه خرید و فروش‌های متداوم برای کسب سود بیشتر انجام می‌شود. حتی اگر بورس بازان دلایل قانع کننده برای این کار داشته‌ باشند، باز هم این موضوع باعث آسیب رسیدن به بازارهای زیادی شده و می‌شود.

شما می‌توانید از مشاورین و کلاس‌های آفلاین یا آنلاین درباره‌ی ابزار بورس بیشتر بیاموزید و فراموش نکنید اصل سود بیشتر/ ریسک بیشتر اصل اساسی بازار است!

سخن پایانی

در این مقاله درباره ابزار مشتقه صحبت شد. این ابزار به کاربران کمک می‌کنند تا میزان خطرات ریسک و سرمایه گذاری در بازار ارزهای دیجیتال را کاهش دهند. در ادامه درباره انواع قراردادهای مشتقه صحبت شد. اگر از ریسک کردن می‌ترسید و نمی‌خواهید در معاملات خود ضرر کنید، استفاده از ابزار مشتقه بهترین راهکار می‌باشد. شما برای استفاده از این ابزار ابتدا باید میزان سود و زیان خود در بازار ارزهای دیجیتال را در نظر بگیرید. ابزار مشتقه نمی‌تواند ضرر شما را به صفر برساند، ولی امکان چند برابر کردن سود شما را خواهد داشت.

ابزارهای مشتقه طی چند سال گذشته چند مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند، اما هم اکنون میزان استفاده از آنها بسیار افزایش پیدا کرده است. این ابزارها قادر هستند میزان خطر را به شکل موثری کاهش دهند و همین مزیت آنها باعث شده است تعداد زیادی از کاربران بازار مالی به سمت استفاده از آن متمایل شوند. امروزه بازار مشتقات یک بازار کاملا مستقل در جهان تبدیل شده است و حتی اعتبار و ارزش آن گاهی اوقات از سهام نیز بالاتر است. بهتریت بازار مشتقات به تازگی گسترده‌تر شده و حتی در زمینه کلاهبرداری و بحران‌های مالی در بازار ارزهای دیجیتال فعالیت‌هایی را انجام داده است.

مزیت ابزار مشتقه چیست؟

مهمترین مزیت ابزار مشتقه این است که نقش بسیار مهمی در پوشش دادن و مدیریت ریسک در بازار ارز چهای مالی یا بازار بورس دارند. البته همین ابزار مشتقه ممکن است بر اقتصاد اثرگذاری منفی داشته باشند.

کاربرد ابزار مشتقه چیست؟

از ابزار مشتقه برای بررسی و حدس میزان ریسک و خطا در تجارت و تبادلات مالی استفاده می‌شود. ابزار مشتقه برای کاربرانی که تمایل زیادی برای انجام معاملات با ریسک بالا ندارند کاملا مناسب است.

معامله گران چگونه از ابزار مشتقه استفاده می‌کنند؟

معمولا معامله‌گرانی که به دنبال به دست آوردن موقعیت و جایگاه در بازار ارزهای دیجیتال هستند، از ابزار مشتقه استفاده می‌کنند. در این روش معامله گران با یکدیگر شرط می‌بندند که در مدت زمان خاصی که قرارداد نامیده می‌شود، روند بازار در یک جهت خاص حرکت خواهد کرد.

شروط سوددهی بازار مشتقات چیست؟

اولین شرط سوددهی بازار مشتقات، ایمنی قراردادها می‌باشد. تجارت و مبادله بین دو گروه مختلف و تمامی قراردادها باید ایمن باشند. همچنین بازار باید کارآمد و سودده باشد. شرط دیگر این است که بازار باید نوآورانه باشد.

اوراق مشتقه

تعریف اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه نوعی اوراق بهادار با قیمتی هستند که ارزش آن به یک یا چند دارایی که از آن مشتق می‌شوند بستگی دارد. خود مشتقه قراردادی است مابین دو یا چند طرف بر اساس یک یا چند دارایی. ارزش مشتقه به‌وسیله نوسانات دارایی مبنا تعیین می‌شود. رایج‌ترین دارایی‌های مبنا عبارت‌اند از سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارز، نرخ سود و شاخص های بازار.

اوراق مشتقه یا به صورت به‌طورکلی یا در بازار بورس و یا در بازارهای متشکل خارج از بورس معامله می‌شوند. اوراق مشتقه خارج از بورس بخش بزرگ‌تری از مشتقه ها را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذاری نشده‌اند، درحالی‌که مشتقه ها معامله شده در بورس استانداردسازی شده‌اند. اوراق مشتقه معامله شده خارج از بورس معمولاً ریسک بیشتری نسبت به مشتقه های استاندارد دارند.

با توجه به محدودیت‌هایی که بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد، اوراق مشتقه در اقتصاد ایران چندان رشد و توسعه نیافته است؛ بنابراین ما در مثال‌هایی که در ادامه ذکر می‌کنیم، از اعداد و ارقام و سهام خارجی استفاده می‌کنیم و در انتها توضیحاتی در مورد قراردادهای آتی در ایران ارائه می‌کنیم.

توضیحات مدیر مالی در مورد اوراق مشتقه

اوراق مشتقه قبلاً به این دلیل مورد استفاده قرار می‌گرفتند تا نرخ ارز را برای مبادله کالاها به صورت بین‌المللی تضمین و تثبیت نمایند. با توجه به اینکه ارز کشورهای مختلف ارزش گوناگونی داشتند، معامله گران بین‌المللی به نظام حسابداری برای این تفاوت‌ها نیاز پیدا کردند. امروز، مشتقه ها بر اساس انواع مختلفی از معاملات بنا شده‌اند و استفاده‌های بیشتری نیز دارند. حتی مشتقه هایی بر پایه اطلاعات آب و هوایی مثل میزان باران یا تعداد روزهای بارانی یک منطقه خاص نیز وجود دارند.

چون اوراق مشتقه در شاخه اوراق بهادار جای می‌گیرد و شاخه مخصوصی ندارد، کم‌کم انواع مختلفی از مشتقه ها به وجود آمدند. همچنین، مشتقه ها دارای کاربردهای گوناگونی، بر اساس نوعشان هستند. انواع مشخصی از اوراق مشتقه را می‌توان برای پوشش یا بیمه شدن در برابر ریسک یک دارایی به کار برد.

اوراق مشتقه همچنین می‌توانند در سفته بازی برای شرط‌بندی قیمت های آینده یک دارایی یا دور زدن مسائل مربوط به نرخ مبادله نیز مورداستفاده قرار گیرند. به طور مثال، یک سرمایه گذار اروپایی که سهامی در یک شرکت آمریکایی می‌خرد (با استفاده از دلار آمریکا)، درحالی‌که سهام را در اختیار دارد، در معرض ریسک نرخ مبادله قرار می‌گیرد. برای پوشش این ریسک، سرمایه گذار می‌تواند قراردادهای آتی ارزی را خریداری کند تا یک نرخ مبادله مشخص برای فروش سهام خود در آینده و تبدیل دلار به یورو را برای خود از قبل تثبیت کند. به علاوه، بسیاری از مشتقه ها اهرم‌های قوی دارند.

انواع رایج اوراق

قرارداد آتی

قرارداد آتی (به انگلیسی: Futures contract) یکی از رایج‌ترین انواع مشتقه ها است. قرارداد آتی توافقی است بین دو طرف برای فروش یک دارایی با یک قیمت از پیش توافق شده در زمان شخصی از آینده. شخصی ممکن است به صورت عمومی از قراردادهای آتی استفاده کند تا در طول یک بازه زمانی خاص، در برابر ریسکی مشخص، پوشش ایجاد نماید. به طور مثال، فرض کنید که در ۳۱ جولای ۲۰۱۵، دیانا صاحب ده هزار سهم شرکت وال مارت بوده باشد که در آن موقع ارزشی معادل ۷۳٫۵۸ دلار به ازای هر سهم داشت. او با ترس از اینکه ارزش سهامش کاهش خواهد یافت، تصمیم گرفت تا قرارداد آتی برای محافظت از ارزش سهامش ایجاد نماید. جری، یک سفته باز که افزایشی قیمت سهام وال مارت را پیش‌بینی کرده است، با دیانا بر سر یک قرارداد آتی به توافق می‌رسد. دیانا بیان می‌کند که در یک بازه یک‌ساله، جری کل ده هزار سهم وال مارت دیانا را با ارزش کنونی ۷۳٫۵۸ دلار خریداری خواهد کرد.

قرارداد آتی ممکن است به‌عنوان چیزی مثل شرط‌بندی بین دو طرف در نظر گرفته شود. اگر ارزش سهام دیانا کاهش یابد، سرمایه گذاری او محافظت شده است زیرا جری توافق کرده تا در روز پایانی قرارداد کل سهام را با ارزشی که در جولای ۲۰۱۵ داشتند، بخرد و اگر ارزش سهام افزایش یابد، جری ارزش بیشتری از سهام به دست می‌آورد چون قیمت جولای ۲۰۱۵ را در جولای ۲۰۱۶ پرداخت می‌نماید. یک سال بعد، ۳۱ جولای سر می‌رسد و وال مارت به ازای هر سهم ۷۱٫۹۸ دلار قیمت گذاری شده است. دیانا حالا از قرارداد آتی سود کرده است و مبلغ ۱٫۶۰ دلار به ازای هر سهم سود برده است که اگر فقط تا جولای ۲۰۱۶ صبر می‌کرد، این مبلغ گیرش نمی‌آمد. درحالی‌که این رقم ممکن است خیلی زیاد نباشد، ولی وقتی ده هزار سهم را در نظر می‌گیریم، تفاوت ۱۶۰۰۰ دلاری آشکارتر می‌شود. از طرف دیگر، جری حدس ضعیفی داشته و مقدار زیادی ضرر کرد ه است.

پیمان آتی

پیمان آتی (به انگلیسی: Forward contracts) نوع مهم دیگری از بازارهای مشتقه چیست؟ اوراق مشتقه به شمار می‌رود که مشابه قرارداد آتی است، ولی تفاوت کلیدی آن در این است که برخلاف قرارداد آتی، پیمان آتی در بازار معامله نمی‌شوند، بلکه فقط به صورت قراردادی خارج از بورس و به صورت غیررسمی مورد معامله قرار می‌گیرد.

قرارداد سوآپ یا معاوضه

قرارداد سوآپ یا معاوضه (به انگلیسی: Swap) هم نوع مرسوم دیگری از مشتقه ها به شمار می‌رود. قرارداد سوآپ اغلب شامل یک مجموعه از جریانات نقدی است و درواقع حالت کلی‌تر پیمانهای آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت با مجموعه از پرداخت ها مواجه هستیم. این نوع قرارداد معمولاً در تغییر نوع وامها توسط افراد کاربرد دارند. برای مثال شخصی ممکن است از نرخ سود سوآپ استفاده کند تا از وام با نرخ سود متغیر به وام با نرخ سود ثابت و یا برعکس، تغییر وضعیت دهد. اگر شخصی دارای وام با نرخ سود متغیر تلاش می‌کرد تا امور مالی اضافی خود را ایمن نماید، قرض دهنده ممکن بود به خاطر مبهم بودن نرخ بهره متغیر در آینده و بر اساس توانایی شخص در بازپرداخت آن، از وام دادن به او سرباز زند، شاید به این خاطر که می‌ترسد شخص نکول کرده و وام خود را پرداخت نکند. به همین دلیل، او باید به دنبال تغییر وضعیت از نرخ متغیر با شخص دیگری باشد که نرخ سود ثابت دارد. گرچه وام ها به نام شخص اصلی باقی خواهند ماند، ولی قرارداد برای هر شخص اجبار می‌کند که پرداخت وام دیگری بر اساس یک نرخ دوجانبه توافق شده صورت گیرد. ولی این کار می‌تواند پرمخاطره باشد، زیرا اگر یک طرف نکول کرده و یا ورشکسته شود، دیگری مجبور خواهد بود تا به وام اصلی خود بازگردد. قراردادهای سوآپ می‌توانند با استفاده از نرخ های سود، ارز یا کالاها انجام گیرند.

قراردادهای اختیار معاملات

قراردادهای اختیار معاملات (به انگلیسی: Options) یک فرم رایج دیگر از مشتقه ها هستند. قرارداد اختیار معامله ازاین‌جهت مشابه قرارداد آتی بوده که توافقی است بین دو طرف که به یکی از آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا اوراق بهادار را از طرف دیگر و در یک قرارداد آتی از قبل مشخص شده، بخرد یا به وی بفروشد. ولی تفاوت کلیدی بین اختیار معامله و آتی این است که با یک اختیار، خریدار یا فروشنده متعهد نمی‌شود که معامله را انجام دهد، به همین خاطر نام «اختیار» بر آن نهاده‌اند. خود مبادله در نهایت، اختیاری است. درست مثل قراردادهای آتی، اختیارات ممکن است برای پوشش دادن سهام فروشنده در برابر کاهش قیمت، مورداستفاده قرار بگیرند و به خریدار فرصتی دهند تا از طریق سفته بازی، سود مالی به دست آورد. قرارداد اختیار می‌تواند به صورت قرارداد اختیار خرید یا فروش کوتاه یا بلندمدت باشد.

مشتقه اعتباری

مشتقه اعتباری (به انگلیسی: credit derivative) نوع دیگری از اوراق مشتقه است. این نوع از مشتقه، وامی است که به یک سفته باز با تخفیفی نسبت به ارزش حقیقی خود فروخته می‌شود. گرچه وام دهنده اصلی وام را با قیمت کمتری می‌فروشد و درنتیجه سود کمتری خواهد برد، در فروش وام، وام دهنده بیشتر سرمایه خود از وام را باز پس گرفته و می‌تواند از آن پول برای توزیع وام های جدید و پرسودتر بهره جوید. اگر به طور مثال یک قرض دهنده وامی توزیع کند و متعاقباً این فرصت را داشته باشد تا خود را با وامی پرسود تر درگیر نماید، وام دهنده ممکن است این تصمیم را بگیرد که وام اصلی را به سفته باز بفروشد تا بتواند منابع مالی وام پرسودتر را تأمین نماید. به این طریق، مشتقه های اعتباری به ازای ریسک کمتر و نقدینگی بیشتر بهره کمتری دریافت می‌کنند.

اوراق بهادار با پشتوانه وام‌های رهنی

اوراق بهادار با پشتوانه وام‌های رهنی (به انگلیسی: mortgage-backed security) یکی دیگر از انواع مشتقه ها را تشکیل می‌دهند که یک شاخه وسیع از مشتقه ها هستند و به این وسیله که دارایی‌های پشتوانه مشتقه ها، وام های رهنی هستند، تعریف می‌شوند.

محدودیت‌های اوراق مشتقه

همان‌طور که در بالا اشاره شد، مبحث مشتقه ها یک شاخه وسیع از اوراق بهادار است، پس استفاده از این اوراق در گرفتن تصمیمات مالی بسته به نوع مشتقه، متفاوت خواهد بود. به صورت عمومی، نکته کلیدی برای داشتن یک سرمایه گذاری ایمن این است که ریسک های مربوط به مشتقه را به طور کامل درک نمایید، مثل دارایی پایه یا مبنا، قیمت و تاریخ انقضا و شرایط قرارداد. استفاده از اوراق مشتقه فقط زمانی معقول است که سرمایه گذار از ریسک ها کاملاً آگاه بوده و تأثیر سرمایه گذاری در استراتژی پرتفوی خود را درک نماید.

مثالی از قرارداد آتی سکه در بورس اوراق بهادار تهران

فرض کنید در روز شنبه ۱۰ اسفند، سرمایه گذاری اقدام به خرید یک قرارداد آتی سکه به ارزش هر سکه ۹٫۰۸۰٫۰۰۰ ریال نمود و بابت این قرارداد ده سکه ای، مبلغ ۹٫۰۸۰٫۰۰۰ (معادل ۱۰% ارزش معامله) به‌عنوان وجه تضمین به‌حساب خود نزد بورس واریز کرد. اگر بهای سکه در روز ۲۱ اسفند، به عدد ۹٫۱۰۰٫۰۰۰ ریال افزایش یابد، با توجه به اینکه سرمایه گذار مبلغ ۲۰٫۰۰۰ ریال در هر سکه سود برده، اتاق پایاپای، از حساب تضمین فروشنده، ۲۰٫۰۰۰ ریال کسر کرده و به‌حساب سرمایه گذار مورد مثال واریز می‌کند. حال اگر در روز دوشنبه، سکه به ناگهان به رقم ۹٫۰۵۰٫۰۰۰ ریال تنزل کند، با توجه به زیان ۵۰٫۰۰۰ ریالی نسبت به روز گذشته، بورس از حساب سرمایه گذار مورد مثال ۵۰٫۰۰۰ ریال به ازای هر سکه کسر و به‌حساب فروشنده واریز می‌کند. این عمل بروز رسانی حساب‌ها، روزانه تا پایان قرارداد ادامه می‌یابد.

درصورتی‌که وجه تضمین هر یک از طرفین بر اثر همین بروز رسانی، آن‌قدر کاهش یابد که از حداقل تضمین اولیه مورد نظر بورس کمتر شود، در آن صورت جهت تصمیم‌گیری نسبت به نحوه ادامه قرارداد، برای سرمایه گذار اعلامیه صادر می‌شود.

معادل‌ انگلیسی اوراق مشتقه عبارت است از:

Derivative

اگر سؤال یا نظری دارید لطفاً در بخش پرسش و پاسخ سؤالات مالی مطرح کنید. همین‌طور با اشتراک‌گذاری این نوشته در شبکه‌های اجتماعی شما هم در توسعه دانش مالی و سرمایه گذاری شریک شوید.

ابزار مشتقه چیست و در بورس چه کاربردی دارد؟

ابزار مشتقه یک اصطلاح مالی است که از یک طبقه دارایی مشتق می‌شود و ارزش واقعی خود را از دارایی‌های اصلی می‌گیرد. اگر به دنبال تنوع بخشیدن به سبد سهام خود هستید؛ مشتقات ایده خوبی هستند به شرطی که از قبل به درک کاملی از آن داشته باشید زیرا مشتقات ریسک بالاتری دارند و فرایند آن‌ها پیچیده‌تر است. این مقاله از آکادمی حامی سرمایه مشهد، برگزار کننده دوره های آموزش بورس در مشهد، درباره نحوه عملکرد مشتقات صحبت کردیم و همچنین راجع به رایج‌ترین انواع قراردادهای مشتقه، مزایا و خطرات معاملات آن‌ها را بحث کرده‌ایم.

ابزار مشتقه چیست؟

برای پاسخ به این سؤال که ابزار مشتقه چیست باید گفت قراردادی مالی بین دو یا چند نفر و یا بین یک خریدار و یک فروشنده است و از یک سری دارایی با ارزش مشتق شده است. به بیانی ساده‌تر این قراردادی است که برای تجارت هر نوع دارایی استفاده می‌شود که این دارایی‌ها می‌توانند گندم، نفت و یا طلا حتی ابزارهای مالی مثل اوراق قرضه سهام و… باشند. قیمت این نوع قراردادها از بالا و پایین شدن قیمت دارایی که از آن مشتق شده‌اند ناشی می‌شود.

تریدرها ممکن است ابزار مشتقه را در ساختار خریدوفروش عادی یعنی کارگذاری‌ها، بروکرها و… معامله کنند و یا در خارج از بستر این کار را انجام دهند. درواقع ابزارهای مشتقه‌ که در ساختار اصلی معامله می‌شوند ایمن‌تر هستند و ریسک کمتری دارند.

محصولات و خدمات بازار مشتقات چه هستند؟

همان‌طور که گفته شد بازار مشتقات از هر نوع دارایی برای استخراج ارزش استفاده می‌کنند. با رشد این نوع بازار از لحاظ ریسک، محصولات و خدمات بازار مشتقات را می‌توان به چهار دسته تقسیم‌بندی کرد که این چهار نوع عبارت‌اند از قرارداد آتی (Futures contract)، پیمان آتی یا فروارد (Forward Contract)، قرارداد اختیار معامله (Option contract)، قرارداد معاوضه یا سوآپ (Swap).

قرارداد آتی (Futures contract)

قرارداد آتی در بازار ابزار مشتقه به‌صورت دوطرفه است. یک طرف معامله خریدار یک دارایی را در تاریخی در آینده خریداری و در طرف درگیر معامله شخصی دارایی را در آن زمان به فروش می‌رساند. زمان خرید و فروش دارایی در آینده است و وقتی قیمت خرید یا فروش تأیید شود در آن زمان خریدار باید خرید را انجام دهد و فروشنده باید بفروشد حتی اگر قیمت دارایی برخلاف نظرشان باشد. در این نوع معاملات می‌توان از اهرم نیز استفاده کرد و دارایی خود را چندبرابر کرد و در نتیجه سود شما افزایش میابد اما در صورت ضرر، ضرر شما نیز زیادتر از حد معمول خواهد بود.

در این نوع ابزار مشتقه باید میزانی ودیعه نزد کارگذاری نگهداری شود سپس در صورت ضرر اگر ودیعه شما به زیر 75 تا 50 درصد ودیعه اولیه برسد شما کال مارجین خواهید شد. در نتیجه از شما درخواست می‌شود پول بیشتری به‌عنوان ودیعه واریز کنید. از آنجایی که معاملات درون کارگذاری و یک ساختار خریدوفروش انجام می‌شود معاملات صد درصد انجام می‌شود و هیچ طرف از معامله نمی‌تواند از معامله خود جا بزند.

پیمان آتی یا فروارد (Forward Contract)

این نوع قرارداد نیز مشابه قرارداد آتی در ابزار مشتقه است اما فرق آن این است که در پیمان آتی یا فروارد در محیط خارج از بورس و کارگزاری انجام می‌پذیرد. از این رو این نوع قرارداد ریسک بیشتری نسبت به قرارداد آتی دارد زیرا هریک از طرفین قرارداد ممکن است قادر نباشد به قرارداد خود عمل کند و در نهایت موجب ورشکستی دو طرف شود.

قرارداد اختیار معامله (Option contract)

این نوع قرارداد ابزار مشتقه نیز همانند قرارداد آتی عمل می‌کند و تفاوت آن این است که برخلاف قرارداد آتی معامله‌گر می‌تواند قرارداد خود را قبل از زمان تعیین شده به فروش برساند. به بیانی دیگر به معامله‌گر اختیار خرید یا فروش اعطا می‌کند.

از نظر زمان‌بندی فروش دو سبک امریکایی و اروپایی وجود دارد. در سبک آمریکایی قادر هستید از حق اختیار در قرارداد خود در هر زمانی قبل از روز انقضا استفاده کنید ولی در سبک اروپایی فقط در روز انقضا قادر به اجرا هستند.

برای مثال اگر معامله‌گری پیش‌بینی کند که قیمت سهمی در آینده بالا می‌رود و سهم را به قیمت 50 دلار خریداری می‌کند. اما او از ریسک پایین آمدن می‌ترسد از این رو از ابزار مشتقه استفاده می‌کند یک اختیار فروش بر روی قیمت 50 دلار خریداری می‌کند. پس از رسیدن زمان انقضا قرارداد قیمت هر سهم به 40 دلار سقوط کرده است ولی معامله‌گر می‌تواند از اختیار فروش خود استفاده کرده و سهم را به قیمت 50 دلار بازارهای مشتقه چیست؟ به فروش رساند. او فقط میزان پولی که در ازای خرید اختیار فروش خریداری کرده است؛ از دست خواهد داد.

قرارداد سوآپ (Swap)

سوآپ یکی از انواع متداول ابزار مشتقه است که اغلب برای مبادله جریان نقدی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، یک معامله‌گر ممکن است از سوآپ نرخ بهره برای تغییر از وام با نرخ بهره متغیر به وام با نرخ بهره ثابت یا برعکس استفاده کند.

مثلاً شرکت A وامی با نرخ بهره متغیر 6 درصد دریافت می‌کند. در حال حاضر نرخ بهره 6 درصد است اما ممکن است کم یا زیاد شود. شرکت A برای پوشش ریسک تمایل به نرخ بهره ثابت دارد از این رو با شرکت B معامله می‌کند. معامله به این صورت انجام می‌شود که شرکت A نرخ بهره ثابت 7 درصد به B پرداخت می‌کند و B نرخ بهره متغیر بانک را می‌پردازد. اگر نرخ بهره متغیر به 5 درصد برسد A به‌اندازه 2 درصد ضرر کرده است ولی اگر این میزان به 8 درصد برسد A به‌اندازه 1 درصد سود کرده است.

شرایط سوددهی بازار مشتقات

در بازار ابزار مشتقه بسته به استراتژی تریدر و میزان ریسکی که او متحمل می‌شود، میزان سوددهی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله از جمله قراردادهایی هستند که ریسک کمتری دارند. بسته به نوع بازار انتخابی شرایط سوددهی بازار مشتقات نیز تحت‌تأثیر قرار می‌‍گیرد.

حجم معاملات بازار مشتقات

بازار ابزار مشتقه یکی از بزرگ‌ترین بازارها است و یک بازار بسیار غول‌پیکر به‌حساب می‌آید. دلیل آن این است که در این بازار هر نوع دارایی معامله می‌شود و همین موضوع این بازار را غول‌پیکر کرده است. برخی حجم این بازار را ۱۰ ۲۴ تخمین زده‌اند که این میزان برابر 10 برابر کل تولید ناخالص ملی جهان به‌حساب می‌آید. البته برخی محققان این عدد را مبالغه می‌دانند.

استفاده از ابزارهای مشتقه در بحران‌های اقتصادی

از آنجایی که از ابزار‌ مشتقه برای بیمه کردن سرمایه نیز استفاده می‌شود. استفاده از ابزارهای مشتقه در بحران‌های اقتصادی نیز رایج است به این صورت که در بحران اقتصادی سال‌های 2007 تا 2009 در امریکا فشار زیادی برای انتقال مشتقات به بازار بورس انجام شد.

خطرات بازار مشتقه

در بازار ابزار مشتقه خطراتی وجود دارد که ما در این بخش قصد داریم راجع به خطرات بازار مشتقه صحبت کنیم. در این بازار می‌توان از اهرم استفاده کرد. درواقع اهرم به معامله‌گر کمک می‌کند با حجم بیشتر معامله کند در نتیجه سود زیادتری نصیب معامله‌گر می‌شود. اما روی دیگر سکه بدتر است و در صورت ضرر، معامله‌گر ضرر زیادی متحمل می‌شود.

از دیگر خطرات این بازار این است که برخی از این نوع معاملات خارج از محیط کارگذاری‌ها (Over-the-counter) انجام می‌شود که این موضوع خطر جا زدن نفر مقابل را دوچندان می‌کند. خطرات این بازار می‌توان به موارد زیر خلاصه ‌کرد:

• تأثیر زیاد اهرم‌ها بر سود و ضرر
• حساس بودن به نوسانات دارایی‌های اصلی
• معاملات خارج از کارگذاری خطر جا زدن نفر مقابل را به همراه دارد
• فرایند معامله و ترید پیچیده
• ارزیابی سخت قیمت دارایی‌ها در این نوع بازار

مفهوم ابزار مشتقه

یکی از مفاهیم پرکاربرد در بازارهای مالی، ابزار مشتقه هستند که این ابزارها ارزش مستقلی ندارند و درواقع قراردادی نشئت گرفته از یک دارایی خاص هستند. این نوع قرارداد تعهد خرید و یا فروش یک دارایی را می‌دهد. به‌عنوان مثال دو شخص قرارداد خریدوفروش برای دو ماه دیگر یک دارایی فلزی با قیمت 280 دلار برای 10 سهم می‌بندند. اگر قیمت فلز به 340 دلار برسد در نهایت قرارداد با قیمت 280 دلار در پایان دو ماه بسته خواهد شد و خریدار 60 دلار سود کرده و فروشنده 60 دلار ضرر خواهد کرد.

کاربرد ابزار مشتقات

کاربرد ابزار مشتقه با توجه به نوع استفاده و اهداف معامله‌گر متفاوت است و به طور کلی به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شود که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.

پوشش‌دهندگان ریسک (Hedgers): پوشش ریسک زمانی رخ می‌دهد که فردی دارایی را می‌خرد و آن را طی قرارداد آتی می‌فروشد. این فرد از منافع نگهداری دارایی بهره‌مند می‌شود در حالی که بدون ریسک دارایی را در آینده می‌فروشد. اما خطر بالارفتن ارزش را برای معامله‌گر به همراه دارد.

برای مثال یک شرکت هواپیمایی بزرگ می‌داند که برای ادامه فعالیت به نفت زیادی نیاز دارد و بر اساس تجربه می‌داند قیمت در آینده افزایش خواهد یافت. درنتیجه آن‌ها یک قرارداد آتی با تأمین‌کننده نفت منعقد می‌کنند تا قیمت‌های فعلی را برای مدتی قفل کنند تا تضمین کنند هزینه ثابت می‌ماند.

سفته‌بازان (Speculators): این افراد در این بازار به دنبال ریسک هستند نه پوشش آن به صورتی که دنبال خرید قراردادی آتی به قیمت پایین است در حالی که می‌دانند قیمت آن در آینده بالاست.

آربیتراژگران (Arbitrageur): این افراد با بررسی بازارهای مختلف، به دنبال کسب سود از محل اختلاف قیمت ابزار مشتقه یکسان هستند.

بررسی سالانه حجم مبادلات مشتقات

بانک BIS بررسی سالیانه حجم مبالات مشتقات در سال 2021 انجام داده است. داده‌ها نشان می‌دهند که در نیمه دوم سال 2021 مجموع مبالغ واقعی مبادله شده 600 تریلیون دلار بوده است که این رقم به طور قابل‌توجهی زیاد است و دلیل آن تنوع بازار ابزار مشتقه است.

حجم مبادلات بازار مشتقات در خارج از کارگذاری‌ها در سال 2014 در اوج خود قرار داشت و میزان آن به حدود 400 تریلیون دلار رسد اما ارزش آن در سال‌های بعد از 2014 افت داشت. البته حجم مبالات در سال 2019 افزایش داشته است ولی بعد از 2019 نیز دوباره نزول کرده است.

ماهیت مشتقات

در امور مالی اگر بخواهم این سؤال را که ماهیت ابزار مشتقه چیست پاسخ دهیم باید گفت قراردادی است بین خریدار و فروشنده که این قرارداد ماهیت اصلی خود را از یک دارایی خاص به دست می‌آورد. این مشتقات استفاده‌های گوناگونی دارند. یکی از اهداف استفاده از این نوع معاملات بیمه در برابر حرکات قیمت یک دارایی است. دارایی‌های مشتقه در محیط بورس و کارگذاری‌ها و خارج از آن (به طور مستقیم بین دو شرکت یا سازمان) مبادله می‌شود.

محیط نظارتی ابزار مشتقه

همان‌طور که به آن اشاره شد برخی از معاملات ابزار مشتقه در محیط کارگزاری انجام نمی‌شود. به این صورت که نهادی مثل کارگزاری نظارت بر روی این نوع معاملات ندارد. از این رو هر یک از طرف معاملات می‌تواند به‌راحتی از معامله خود کنار رود در صورتی که در محیط کارگذاری چنین اجازه‌ای به او داده نمی‌شود. هرچند ممکن است این نوع معامله‌ها سود بیشتری داشته باشد ولی ریسک معامله خارج از کارگزاری نیز دارد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله به طور مفصل راجع به ابزار مشتقه‌ها صحبت کردیم. همان‌طور که در مقاله به آن اشاره شد این نوع معاملات ریسک‌های زیادی دارند و نداشتن تجربه در این نوع بازارها موجب از دست رفتن سرمایه می‌شود. این نوع معاملات بیشتر بین سرمایه‌داران بزرگ و شرکت‌ها رایج است. استفاده از ابزارهایی مثل اهرم در این بازار مجاز است اما نداشتن دانش استفاده از آن موجب از دست رفتن سرمایه می‌شود.